در چندین سال اخیر با توجه به اهمیت روزافزون تأمین و مصرف انرژی، بسیاری از کشورها توجه ویژهای به مسئله انرژی نموده اند. از مهمترین تلاشها، ایجاد بازارهای انرژی و خصوصی سازی بخشهای مختلف آن بوده است. درسالیان گذشته صنعت برق عموما به صورت عمودی و یکپارچه توسط دولتها اداره میشد که دلیل این امر پیچیدگیهای بسیار و همچنین هزینه فراوان این صنعت است. به مرور زمان وجود انحصار در صنعت برق موجب ناکارآمدیهای متعددی گشته و مشکلاتی چون افزایش قیمت برق و کمبود ظرفیت مورد نیاز را به همراه داشته است. از این رو بسیاری از کشورها سعی بر خارج نمودن ساختار بازار برق خود از یک ساختار انحصاری و حرکت به سمت یک بازار کاملا آزاد نموده اند. خروج از ساختار انحصاری و ایجاد بازار برق مزایای بسیاری چون افزایش بازدهی و کاهش قیمت برق را برای کشورها به همراه داشته است. در این میان اتحادیه اروپا با توجه به یکی از اهداف اساسی خود، یعنی تسهیل مبادلات کالا، خدمات، سرمایه و نیروی انسانی بین کشورهای عضو، سعی در ایجاد بازار انرژی یکپارچه در سرتاسر اتحادیه نموده است.

در ایران نیز تلاشهای بسیاری در راستای ایجاد بازار برق انجام گرفته است. از جمله مهمترین این اقدامات میتوان به ایجاد شرکت توانیر، شرکت مدیریت شبکه و هیئت تنظیم بازار برق اشاره نمود. یکی از اهداف ایران در زمینه، ایجاد بازار برق منطقه ای با همکاری کشورهای عضو اکو است. در میان کشورهای عضو اکو دو کشور ایران و ترکیه دارای فعالیت و سابقه بیشتری در زمینه ایجاد برق بوده و میتوانند نقشی محوری در بازار برق منطقهای دارا باشند. از این رو ضروری است بازار برق یکپارچه اتحادیه اروپا به عنوان یک نمونه موفق بازار برق منطقه ای و نحوه ایجاد و عملکرد آن، بررسی شده و برداشتهای سیاستی مناسب از آن انجام شود.

ایجاد بازار انرژی یکپارچه در اتحادیه اروپا طی سه بسته انرژی صورت پذیرفته که هر بسته شامل قوانین مختلفی است. این بسته ها ایجاد بازار یکپارچه را در دو بخش برق و گاز در نظر داشتند؛ اما موضوع مورد مطالعه در این پژوهش، فرآیند ایجاد بازار برق طی این بسته ها است. نخستین بسته انرژی که در سال 1996 منتشر شد، در بخش برق سعی در تفکیک مالکیت بخشهای مختلف از جمله تولید، انتقال، توزیع و عرضه و اعطای حق ورود به هر شخص حقیقی یا حقوقی به این بخشها داشته است. با ارائه بسته دوم انرژی در سال 2003 تلاشهایی برای افزایش امنیت عرضه انرژی با افزایش اتصال کشورهای اروپایی با یکدیگر، آزادسازی فروش برق به صورتی که هر مصرفکننده حق انتخاب عرضه کننده خود را داشته باشند و ایجاد تنظیمگرهای ملی برای تنظیم گری بازار داخلی هر کشور انجام شد.

اهداف اصلی بسته سوم انرژی که در سال 2009 انتشار یافت، ایجاد نهادهای هماهنگ کننده بین کشورهای عضو، ارائه راهکارهایی کارآمد برای مدیریت تراکم و افزایش ظرفیت مبادلات بین کشورها به منظور ایجاد بازار یکپارچه در سرتاسر اروپا و افزایش استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر به دلیل ملاحظات زیست محیطی بود. در پی ارائه بسته سوم به عنوان نهاد همکاری اپراتورهای سیستمENSTO به عنوان آژانس همکاری تنظیمگران انرژی وACER دو نهاد ایجاد شدند و هم اکنون نقشی اساسی را در همکاری بین کشورهای عضو دارند. همچنین طی سالیان اخیر اتحادیه اروپا قوانینی در جهت افزایش ظرفیت مبادلات بین مرزی شبکه های برق کشورهای عضو، افزایش سهم استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر در تولید برق، کوپلینگ بازارهای فعال در اتحادیه و انتخاب اپراتور برگزیده بازار درهر کشور تصویب نموده و در حال طی مسیر به سمت یک بازار کاملا آزاد و یکپارچه در سطح اتحادیه است. ازآنجاکه ایجاد بازار منطقه ای یکپارچه انرژی اروپا در بستر اتحادیه اروپا شکل گرفت، شناسایی این اتحادیه، نقش و وظایف نهادهای اصلی آن و نحوه قانونگذاری در آن میتواند مفید باشد.

نخستین گام تشکیل اتحادیه اروپا در سال 1951 با عقد معاهده پاریس بین 6 کشور فرانسه، آلمان غربی، ایتالیا، بلژیک، لوکزامبورگ و هلند برداشته شد. هدف این معاهده، مبادله آزاد فلز و زغال سنگ بوده و طی آن کمیته فلز و زغالسنگ اروپا تشکیل شد. در سال 1957 با عقد معاهده رم، دو کمیته دیگر به نامهای کمیته اقتصادی اروپا و کمیته انرژی اتمی اروپا تشکیل شدند. در سال 1965 ، طی معاهده بروکسل و با ادغام سه کمیته فوق الذکر، اتحادیه اروپا که در آن روزها از آن به عنوان جامعه اروپایی یاد میشد، تشکیل گردید. در سال 1992 و طی معاهده ماستریخت اتحادیه اروپا با نام و شیوه عملکرد فعلی شکل گرفت. نهادهای اصلی قانونگذار در اتحادیه سه نهاد کمیسیون، پارلمان و شورای اتحادیه اروپا هستند که پروپوزال قانون از سوی کمیسیون تهیه شده و توسط پارلمان و شورا طی روندی مشخص، تصویب میشود. کمیسیون مسئول اجرای قوانین اتحادیه، نظارت بر عملکرد کشورها در مورد هر یک از قوانین و ارائه گزارش پیرامون آنها نیزاست. انواع قوانین مصوب توسط اتحادیه اروپا سه دسته شامل خط مشیها، مصوبات و مقررات تنظیم گری هستند. خط مشیها قوانین عمومی پیرامون اهداف کلی بوده و کشورهای عضو برای رسیدن به اهداف تعیین شده در آنها ملزم به تصویب قوانین داخلی هستند. مقررات تنظیم گر، احکامی لازم الاجرا بوده که پیرامون موضوعات کلی مشخص تصویب شده و تمام کشورهای عضو و اشخاص حقوقی و حقیقی آنها ملزم به اجرای آنها هستند. مقررات تنظیمگرشباهت بسیاری به قوانین ملی دارند. مصوبات، قوانینی لازم الاجرا پیرامون یک موضوع خاص بوده که ممکن است برای یک تا تعداد خاصی از کشورهای عضو و یا اشخاص حقوقی یا حقیقی اروپایی تصویب شود.

با توجه به بررسیهای انجام گرفته در مورد اتحادیه اروپا و بازار برق آن، نکات زیر به عنوان اساسیترین موارد مطرح هستند:

•  ایجاد اتحادیه اروپا در سال 1993 مبتنی بر یک کمیته در حوزه انرژی(کمیته فلز و زغالسنگ تشکیل شده در سال 1951)

 • ایجاد بازارهای مشترک همچون بازار انرژی مبتنی بر ساختار سیاسی اتحادیه اروپا

•  وجود رابطه علت و معمولی بین بازارهای انرژی و ساختار سیاسی اتحادیه اروپا

 • تدوین قوانین با رویکرد و اثرگذاری متفاوت در جهت پبشبرد اهداف اتحادیه (همچون مقررات تنظیمگر، خط مشیها و مصوبات)

 • لزوم ارائه قوانین و مقررات به صورت تدریجی و اصلاح آن با توجه به شرایط

 • لحاظ مسائل مختلفی چون امنیت انرژی، مسائل زیست محیطی، انرژیهای تجدیدپذیر و رقابت آزاد در تدوین قوانین و مقررات

 • ایجاد نهادهای مختلف در زمینه بازار برق جهت تدوین هماهنگی کشورهای عضو

•  در نظر گرفتن مهلت های زمانی متفاوت در اجرای قوانین برای کشورها